Charakterystyka stanu rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym
Dzieci 3-letnie
Dziecko 3-letnie rozumie to, co do niego mówimy, jeżeli treść naszych wypowiedzi nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia. Dziecko spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części twarzy, ciała, części zabawek; przynosi przedmioty; próbuje wykonywać codziennie czynności według podanych instrukcji słownych, pytane - podaje swoje imię. Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą zdania kilkuwyrazowego. Mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym, co aktualnie widzi; „myśli głośno” mówiąc także do siebie. W jego wypowiedziach obserwuje się jeszcze wiele niepoprawnych form gramatycznych. Dziecko zaciekawia otaczający je świat. Zaczyna zadawać wiele pytań, które początkowo nie są jasno sprecyzowane. W tym wieku dziecko powinno wymawiać prawidłowo następujące dźwięki: a, o, e, y, i, ą, ę, p, , pi, m, mi, f, fi, w, wi, t, d, n, ń. L, li, ś, ź, ć, dź, k, ki, g, gi, ch, j, ł. Zdarza się, że w trudnych wyrazach tzw. grupach spółgłoskowych dźwięki mogą być zastępowane lub opuszczane. Głoski s, z, c, dz zaczynają być wymawiane prawidłowo, chociaż bywają jeszcze artykułowane jako ś, ź, ć, dź. Głoska r artykułowana jest jako l. Możemy też usłyszeć czasami r jako j, np. jowej zamiast rower. Słuch mowny, tzw. słuch fonematyczny jest już w pełni rozwinięty, zatem dziecko słyszy i potrafi zróżnicować wymowę prawidłową od niepoprawnej np. samolot i siamolot.
Dzieci 4-letnie
Dziecko rozumie i wykonuje nasze polecenia, także i te, które zawierają wyrażenia przyimkowe: na, pod, do, w, przed, za, obok, itp.; rozpoznaje kolory, pytane odpowiada co robi, gdy jest mu zimno, kiedy jest głodne, zmęczone.
Wypowiedzi dziecka 4-letniego wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. Dziecko potrafi mówić o przeszłości i przyszłości. Pojawia się zaciekawienie poprawnością językową, pyta o znaczenie nowych słów. Jest to okres zadawania bardzo wielu pytań i czas rozwoju nie tylko mowy, ale także intelektu. Wymowa dziecka 4-letniego staje się dokładniejsza. Głoski s, z, c, dz powinny już brzmieć twardo, bez „wsuwania języka między zęby”. U niektórych dzieci obserwuje się artykulację głoski l przechodzącą w dźwięk drżący r lub pełne wymówienie r. Oba sposoby wymowy są poprawne. Niekiedy pojawiają się też głoski sz, ż, cz, dż, chociaż zastępowane przez s, z, c, dz w tym okresie są prawidłowością.
Dziecko 5-letnie
Wypowiedzi dziecka 5-letniego przyjmują formę realizacji wielozdaniowej. Dziecko chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś wydarzenia, relacjonuje obejrzany film lub przewiduje fakty, które jego zdaniem mogą zaistnieć. W swoich wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe. Pytane o znaczenie słów, potrafi je wyjaśnić. Potrafi opisywać przedmioty podając ich cechy charakterystyczne oraz możliwości zastosowania tych przedmiotów. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Dziecko dokonuje autokorekty i równie chętnie poprawia innych. Wymowa doskonali się. Głoska sz, ż, cz, dż wymawiana jest poprawnie, również zdarza się, że dźwięk r też realizowany jest zgodnie z normą językową. Czasem może występować tzw. hiperpoprawność (tzn. dziecko wcześniej wymawiało l zamiast r, teraz r pojawia się i tam, gdzie należałoby artykułować l np. lustro mówi rustro, Karol mówi Karor). Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6. roku życia, ale proces rozwoju języka trwa nadal. Dzieci uczą się nowych wyrazów, a wypowiedzi wzbogacają się nawet w wieku dojrzałym wraz ze zdobywaniem przez człowieka kolejnych doświadczeń i rozszerzeniem wiedzy o nowych zjawiskach otaczającej nas rzeczywistości. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją w ciągu swojego życia w kontakcie z mówiącymi ludźmi. Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki umiejętności rozumienia poznaje świat i otaczających go ludzi, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, uczucia czy pragnienia. Rozwój mowy warunkowany jest genetycznie. Zależy on jednak nie tylko od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale także od warunków społecznych, kontaktu ze środowiskiem, z innymi ludźmi mówiącymi. Nie ulega wątpliwości, iż właśnie w okresie przedszkolnym, rozwój mowy jest najintensywniejszy i trwa do 6-7 roku życia. Potem jest ona jedynie coraz bardziej wzbogacana, szlifowana i doskonalona.
Bazą zaś i podłożem są pierwsze cztery lata życia, a zwłaszcza od 3 do 6 roku.
Aby rozwój mowy przebiegał u dziecka prawidłowo, a wady wymowy eliminowane w jak najszybszym okresie istotne jest zaangażowanie logopedy, rodziców oraz nauczycieli.
Rola logopedy w rozwijaniu mowy dziecka
- diagnostyka czyli rozpoznawanie zakłóceń lub zaburzeń językowych;
- objęcie opieką logopedyczną wyznaczonych dzieci i systematyczne działania w zakresie rozwijania komunikacji językowej poprzez usprawnienia funkcji mowy i umiejętności wypowiadania się, wyrównywania opóźnień mowy, korygowania wad wymowy oraz usprawniania procesów wzrokowo – ruchowo -słuchowych;
- zapobieganie powstawaniu wad i czuwanie nad prawidłowym rozwojem mowy;
- stymulowanie procesu nabywania kompetencji i sprawności warunkujących prawidłowy przebieg komunikacji językowej;
- prowadzenie ćwiczeń kształtujących prawidłową mowę i doskonalące mowę już ukształtowaną poprzez: ćwiczenia ortofoniczne, słuchowe, rytmiczne, usprawniające narządy mowy i artykulacji, oddechowe, a także dykcji;
- współpraca z nauczycielami, zapewnienie doradztwa i pomocy o charakterze terapeutycznym i instruktażowym;
- opracowywanie scenariuszy zajęć zabaw i ćwiczeń rozwijających sprawność językową oraz udostępnienie ich innym nauczycielom;
- współpraca z rodzicami w formach spotkań i pogadanek, gazetek, udostępniania wykazu literatury dotyczącej rozwoju mowy dziecka, bieżącej informacji o postępach dzieci uczestniczących w terapii logopedycznej, umożliwienie rodzicom obserwacji zajęć terapeutycznych, udzielanie porad i wskazówek;
Rola nauczyciela w rozwoju języka i mowy dziecka
Praca nauczyciela w rozwijaniu języka i mowy zmierza do rozwijania kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej dziecka. Kompetencja językowa - to zdolność używania języka zgodnie z regułami. W wieku przedszkolnym sprowadza się do używania słów zgodnie z podstawowymi regułami morfologicznymi, proponowanego wypowiadania słów oraz umiejętności rozumienia innych osób. Zatem nauczyciel powinien:
- Rozwijać wymowę dziecka poprzez:
- ćwiczenia oddechowe,
- ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny (tj. ćwiczenia języka warg, podniebienia, żuchwy, itp. w formie zabaw, opowiadań),
- ćwiczenia fonacyjne (np. śpiewanie: głośno – cicho, mówienie: głośno – szeptem),
- Rozwijać słownik dziecka:
- poznawanie słów i ich znaczeń w relacjach z innymi słowami,
- poznawanie słów przeciwstawnych (ciepło-zimno),,
- poznawanie wyrazów wieloznacznych używanych do określania konkretnych przedmiotów (np. zamek – budowla, błyskawiczny, do drzwi),
- poznawanie wyrazów o znaczeniach metaforycznych (np. chudy jak tyczka, gruby jak dynia),
- poznawanie wyrazów bliskoznacznych (np. duży – ogromny, wielki),
- Doskonalić poprawność gramatyczną wypowiedzi:
- używanie odpowiednich form gramatycznych wyrazów należących do podstawowych części mowy,
- łączenie wyrazów w wypowiedzi,
- rozwijanie zdania prostego.
W swojej pracy nauczyciel rozwijając kompetencję komunikacyjną dąży do:
- Rozwijania umiejętności słuchania utworów literackich i tworzenia opowiadań poprzez:
- słuchanie bajek, baśni, legend ludowych, realistycznych i fantastycznych opowiadań, poezji.
- wykrywanie relacji między bohaterami opowiadania. Porządkowanie zdarzeń według relacji czasowych i przyczynowo – skutkowych. Zwracanie uwagi na zakończenie akcji. Ustalenie miejsca i czasu akcji.
- zwrócenie uwagi na charakterystyczne zwroty używane na rozpoczęcie i zakończenie opowiadania, stosowanie ich we własnych opowiadaniach dzieci.
- tworzenie własnych opowiadań.
- opowiadanie o przeczytanej w domu książeczce, oglądanym filmie, spektaklu teatralnym, ciekawym zdarzeniu itp.
- Rozwijania umiejętności prowadzenia rozmowy poprzez:
- przysłuchiwanie się dialogom prezentowanym przez nauczyciela w teatrzyku kukiełkowym, podczas opowiadania, w rozmowie z osobą dorosłą.
- słuchanie rozmówcy, podtrzymywanie tematu rozmowy, próby przekonywanie, argumentowania, wyjaśniania.
- zadawanie pytań i udzielanie istotnych odpowiedzi.
- używanie różnych charakterystycznych zwrotów na rozpoczęcie i zakończenie rozmowy, poznawanie i stosowanie zwrotów służących argumentowaniu.
- wypróbowywanie umiejętności prowadzenia rozmowy w zabawach w role, własnych inscenizacjach.
- używanie środków pozawerbalnych.
Rady dla rodziców
- Od dziecka nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko nie przygotowane pod względem sprawności narządów artykulacyjnych, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do wymawiania zbyt trudnych dla niego głosek, często zaczyna je zniekształcać. W ten sposób przyczyniamy się do powstawania błędnych nawyków artykulacyjnych, trudnych do zlikwidowania.
- Pozwólmy dziecku na osłuchanie się z poprawnym brzmieniem głosek, których ono jeszcze nie wymawia, wykorzystując w tym celu książeczki, obrazki, opowiadania, gry.
- Należy słuchać uważnie wypowiedzi, zadając dodatkowe pytania, co przyczyni się do korzystnego rozwoju mowy.
- Nie zwracajmy nieustannej uwagi na wymowę dziecka żądając, by kilkakrotnie powtarzało dane słowo. Warto wyznaczyć w domu miejsce do mówienia. Dziecko powinno wiedzieć, że gdy znajduje się w tym szczególnym miejscu, ma starać się mówić ładnie. Ciągłe poprawianie wymowy jest błędem i prowadzi często do zniechęcenia, rozdrażnienia dziecka, dla którego sama myśl o spotkaniu z logopedą staje się przykra.
- Nie należy zawstydzać i karać dziecka za wadliwą wymowę.
- Wycinajmy i rysujmy z dzieckiem. Ćwiczymy wówczas małą motorykę, koordynację wzrokowo-ruchową.
- Doskonałym sposobem na rozwijanie myślenia i wyobraźni, rozwijania słownictwa jest wykonywanie książeczek.
- Ze strony rodziców mowa powinna być spokojna, artykulacja wyraźna, bez pośpiechu.
- Codziennie czytaj dziecku! Odpowiednio korzystajmy z gestu i mimiki.
- Dzieci lubią słuchać płyt z muzyką dziecięcą, opiekun może śpiewać dziecku i zachęcać do samodzielnego śpiewania.
- Ćwicząc z dzieckiem wykorzystujmy zmysły: wzrok, słuch, czucie.
- Dbajmy o zęby dziecka, by nie dopuścić do rozwoju próchnicy. Ubytki zębowe powstałe we wczesnym dzieciństwie powodują wady wymowy, które trudno skorygować. Zapobiegajmy wadom zgryzu i w razie potrzeby korzystajmy z porad ortodonty. Sprawny język i właściwy zgryz rozwija się dzięki żuciu pokarmów nierozdrobnionych - należy dawać dzieciom do jedzenia surową marchewkę i jabłko, skórkę od chleba itp.
- Dziecko powinno oddychać przez nos, nie przez usta. Częste infekcje górnych dróg oddechowych, przerost trzeciego migdałka i powiększone dwa podniebienne oraz alergie powodują, że dziecko oddycha przez nos, a język spoczywa na dnie jamy ustnej. Brak pionizacji skutkuje brakiem głosek w mowie.
- Dla mówienia najważniejsza jest faza wydechowa, dlatego trzeba zwrócić uwagę na oddech dziecka – czy mówi na wydechu. W domu należy prowadzić ćwiczenia oddechowe.
- W warunkach domowych powinno się wprowadzać proste ćwiczenia gimnastyki buzi i języka w formie zabawy np. koniki, całuski, oblizywanie miodu z talerzyka itp.
- Zwracajmy baczną uwagę na słuch fizyczny i w razie jakichkolwiek problemów zwracajmy się do specjalisty, szczególnie jeśli dziecko choruje na zapalenie uszu i przyjmuje antybiotyki.
- Kształtujmy słuch fonematyczny. W początkowym okresie naśladuj wszelkie wokalizacje dziecka, wprowadzaj wyrazy dźwiękonaśladowcze. Starsze dzieci bawić się mogą w powtarzanie rytmów, wyklaskiwanie, wystukiwanie (np. używając instrumentów muzycznych), a potem w wysłuchiwanie wyrazów w zdaniach, sylab i głosek w wyrazach.
- Niektóre dzieci wymawiają głoski z pewną niedbałością, przy jak najmniejszym wysiłku mięśni narządów mowy. Samogłoski są mało zróżnicowane, na skutek niedostatecznego rozwierania szczęk i zmniejszonej pracy warg. Spółgłoski nabierają miękkości, przy jednoczesnym zatarciu właściwej im barwy. Niewykorzystane przy tym możliwości akcentowe i modulacji głosu sprawiają, że wymowy takiej słucha się z przykrością. Codzienne parominutowe ćwiczenia wyrazistości mowy oraz gimnastyka narządów artykulacyjnych poprawią jakość wymowy.
- Ograniczmy oglądanie telewizji. Przekaz telewizyjny jest mało zrozumiały dla dziecka. Wybieraj wartościowe programy. Bądź zawsze zorientowanym, co dziecko ogląda. Nie zostawiaj włączonego telewizora, jeżeli nikt go nie ogląda.
- Dbaj o mocną więź emocjonalną. Głaskaj, przytulaj, chwal dziecko. Zachęcaj to do kontaktów werbalnych.
- Dbaj o prawidłowy rozwój ruchowy. Zachęcaj do biegania, wspinania się po drabinkach, jazdy na hulajnodze, rowerze, rolkach. Usprawniaj motorykę palców, poprzez wydzieranie, naklejanie, lepienie z plasteliny.
Współpraca logopedy ze specjalistami
Postawienie prawidłowej diagnozy i przeprowadzenie skutecznej terapii często wymaga wsparcia wielu specjalistów. Do grupy osób zajmujących się budową i funkcjonowaniem aparatu mowy zalicza się:
- Laryngolog – gdy dziecko mówi i oddycha przez nos, często się przeziębia, chrapie podczas snu można podejrzewać przerost trzeciego migdałka, którego ewentualne usunięcie zdiagnozuje ten lekarz, ocenia on również występowanie innych chorób uszu, krtani, gardła, nosa.
- Ortodonta – zaburzenia nieprawidłowego zgryzu polegające na niewłaściwym wzajemnym ułożeniu obu łuków zębowych mogą prowadzić np. do seplenienia. Korekta zgryzu może wpłynąć znacząco na poprawę wymowy dziecka.
- Foniatra – kiedy występuje problem z głosem, np. przedłużająca się chrypka foniatra szczegółowo diagnozuje działanie poszczególnych elementów aparatu mowy począwszy od strun głosowych, a na sprawności języka kończąc.
- Audiolog – do tego specjalisty logopeda kieruje w celu zbadania czy słuch działa prawidłowo, czy nie występuje jakieś ubytki, które są przyczyną wad wymowy.
Specjaliści zajmujący się rozwojem psychicznym i umysłowym, którzy współpracują z logopedą to:
- Psycholog – wady wymowy mogą być przejawem ogólnego opóźnienia dziecka. Psycholog jest w stanie właściwie ocenić stan dziecka, wykryć i zidentyfikować wszelkie nieprawidłowości rozwoju, istotna jest również pomoc psychologa z osobami jąkającymi się.
- Pedagog – wady wymowy mają wpływ na naukę. Współpraca z pedagogiem pozwala na wykrycie specyficznych problemów dziecka w czytaniu i pisaniu.
- Neurolog dziecięcy – wady wymowy mogą współistnieć z innymi schorzeniami o charakterze neurologicznym. Ten lekarz może zdiagnozować np. padaczkę dziecięcą, która może być przeciwwskazaniem do niektórych form terapii logopedycznej.
- Psychiatra dziecięcy – w przypadku nieprawidłowości natury psychiatrycznej niezbędna jest opinia tego specjalisty. On jest w stanie zdiagnozować autyzm , nadpobudliwość psychoruchową (ADHD), zespół Asbergera. Dzięki wskazówkom dotyczącym leczeniu, logopeda ustala indywidualną terapię logopedyczną.
W rozwoju językowym dziecka niezmiernie ważne jest oddziaływanie wielu czynników, w szczególności należy podkreślić wpływ środowiska rodzinnego, przedszkola i pracy logopedy. Właściwa współpraca logopedy, nauczyciela, rodziców jest gwarancją powodzenia terapii logopedycznej. Cały proces rozwijania i doskonalenia komunikacji językowej dziecka przedszkolnego powinien być ciągły, długofalowy i uwzględniający prawo do traktowania dziecka w sposób indywidualny, zaś formy i metody pracy muszą być dostosowane do jego możliwości psychofizycznych. Niezwykle istotne jest również przeprowadzenie indywidualnej diagnozy i terapii dziecka, która musi być oparta o ogromną wiedzę specjalistów z bardzo wielu dziedzin medycyny. Logopedia bowiem jest nauką interdyscyplinarną.
Opracowanie:
mgr Dorota Walos
Literatura:
D. Emiluta-Rozya, Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Centrum metodyczne pomocy psychologiczni-pedagogicznej MEN, Warszawa 1994
G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1994
E. Minczakiewicz, Mowa, rozwój, zaburzenia, terapia, Wydawnictwo naukowe AP, Kraków
E. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981
A. Balejko, Jak usuwać wady mowy, Orthdruk, Białystok 1992
Bliżej przedszkola. Wychowanie i edukacja. Grudzień 2004, nr12